رصــدخــانــه

اگر چه تاریخچه کاخ گلستان به زمان شاه عباس صفوی ( 988 ه.ق ) بر می گردد و بخشی از سفرنامه پیترو دلا واله (در سال 1028 ه.ق که شهر تهران را با چنارستانی که قصر سلطنتی را احاطه کرده بوده ، توصیف نموده است / سر آغازی بر ارگ سلطنتی ) خود موید این نکته است ، و در سلسله های بعد کم یا بیش نیز مو رد توجه واقع شده تا اینکه در عهد کریمخان زند ما بین سالهای 1173 تا 1180 ه.ق نیز این مجموعه با ساخت دیوانخانه ای دچار تغییرات اساسی گردیده ، ولی اهمیت واقعی ارگ را می توان به دوران آقا محمدخان قاجار نسبت داد .

وی در اواخر دوران زندیه و پس از مرگ کریمخان ( 1193 ه.ق ) از بحران داخلی ایران استفاده نموده ، ایلات قاجار را از دشت گرگان که مرکز سکونت آنان بود به دامنه های جنوبی البرز یعنی ولایات تهران و دامغان سوق داد و سعی کرد که بتدریج راه خود را به طرف فارس یعنی مرکز حکومت و قدرت زندیه باز کند . ( هر چند که لرد کرزن در کتاب ایران و قضیه ایران ، در باره انتخاب تهران به پایتختی توسط آقا محمد خان و ایجاد مقر سلطنتی در این شهر نزدیکی به املاک و مقر طایفه خویش در گرگان و نزدیکی به روس ها و تحت مراقبت داشتن آنها را جزء عوامل این انتخاب می شمارد .) آقا محمد خان بعد از غلبه بر لطفعلی خان زند در شعبان 1209 ه.ق به تهران برگشته و در نوروز 1210 ه.ق به نام پادشاه ایران تاجگذاری می کند .

این حرکت آقا محمد خان به اهمیت ارگ سلطنتی بیش از پیش افزوده و در عهد فتحعلی شاه قاجار هم به خاطر تاجگذاری وی در این شهر ( 24 ربیع الاول 1212 ه.ق / 1797 میلادی در آستانه قرن 19 و همزمان با ناپلئون ) و هم بواسطه  خیالات شکو همند این پادشاه کاخ گلستان توسعه بیشتر و آراستگی بهتری را تجربه کرد .

در عهد ناصرالدین شاه قاجار ( تاجگذاری جمعه 21 ذی القعده 1264 ه.ق / کاخ گلستان ) کاخ گلستان بواسطه مدت حکومت وی ( قریب به 49 سال ) و دیدار او بعنوان اولین پادشاه ایران از اروپا در سه سفر خود به سال های 1290 ، 1295 و 1306 ه.ق دستخوش تغییرات اساسی و متاثر از اروپا گردید .

اگر چه در دوران سه پادشاه آخر سلسله قاجاریه ( مظفرالدین شاه ، محمد علی شاه و احمد شاه قاجار ) تا انقراض این سلسله (ربیع الثانی 1344 ه.ق / 9 آبان ماه 1304 ه.ش ) ارگ سلطنتی از لحاظ معماری تغییرات خاصی را به خود ندید ولی تاریخ آن با وقایع سیاسی فوق العاده موثری مانند انقلاب مشروطه و تبعات ناشی از آن توام و عجین گردید که بخشی جدائی ناپذیر از حافظه تاریخی ملت ایران را تشکیل می دهد .

ارگ سلطنتی در سال های بعد از انقراض سلسله قاجار و به روی کار آمدن سلسله پهلوی شاهد تاجگذاری پهلوی اول ( 4 اردیبهشت 1305 ه.ش ) و پهلوی دوم ( 4 آبان 1346  ه.ش ) و همچنین بعضی از تغییرات و تصرفات در بافت خود بوده است که ما آنها را ناروا و نا بجا می دانیم .

با این اوصاف ، کاخ گلستان با قدمتی که از لحاظ حافظه تاریخی به 442 سال می رسد یکی از منحصر بفرد ترین مجمو عه های تاریخی ایران می باشد ، این مجموعه با این قدمت نه تنها بیانگر بخش مهمی از تاریخ هنر این مرز وبوم است بلکه بواسطه رخدادهای فوق العاده موثر اتفاق افتاده در آن یا به نوعی مرتبط با آن ، به مجموعه ای بی بدیل و سندی زنده از مهمترین بخش تاریخ ایران تبدیل گشته است .

هر چند که کاخ گلستان در حال حاضر با وسعتی برابر با 5/4 هکتار ( یک دهم وسعت اولیه ) در بخشی از شهر تهران به صورتی عضوی غریب از اندام شهری از هم گسیخته واقع شده است و اطراف آن مملو از ساخت و سازهای جدید و بی هویت با عملکرد های نا همگن با اوست ولیکن باید به رها سازی این مجموعه ارزشمند از معضلات منطقه ای که در آن واقع است اقدام کرد و مجموعه کاخ گلستان را به تفکری که در پی ایجاد منطقه و بافت تاریخی که مشتمل بر موزه ملی ، میدان مشق و .... است پیوند داد .

پیشینه تاریخی کاخ گلستان

تاریخ احداث تکیه دولت

تکیه دولت، با فرمان ناصرالدین شاه در سال 1284 هجری قمری (البته در مورد تاریخ دقیق ساخت تکیه دولت، نقل قول های متفاوتی وجود دارد) و مباشرت دوستعلی خان معیرالممالک (سرپرست ضرابخانه)، طی مدت حدود 5 سال (90 – 1284 هجری قمری) با صرف هزینه ای بالغ بر سیصدهزار تومان بنا گردید. در زمان احداث تکیه دولت، در تهران حدود 40 تا 45 باب تکیه وجود داشت که باگذشت زمان بر شمار آنها افزوده شد و به 70 تا 80 تکیه رسید. در این میان، تکیه دولت به سبب نوع معماری اش، بیش از سایر تکایای قدیم تهران همچون تکیه حیاط شاهی» و «تکیه حاج میرزا آغاسی»، توجه مورخان و هنرشناسان ایرانی و غیرایرانی را به خود جلب کرده بود.

در خصوص علل ساخت تکیه دولت در کتاب تاریخچه کاخ گلستان و ابنیه سلطنتی، نوشته یحیی ذکاء، آمده است: «معتبرترین و وسیعترین تکیه های تهران که تعزیه های دولتی در آن برگزار می شد، تکیه «حاج میرزا آغاسی» (تکیه دولت قدیم) بود که تکیه «عباس آباد» نیز نامیده می شد. استقبال شدید مردم بخصوص زنان ازنمایش های مذهبی، همچنین تنگی و کوچکی فضای تکیه عباس آباد، لاجرم ازدحام و ناراحتی تولید می کرد و کار اجرای شبیه گردانی را مختل می ساخت و اقتضای زمان و اوضاع نیز تکیه بزرگتر و وسیعتری را طالب بود، از این رو ناصرالدین شاه ضمن دادن دستور شروع بنای شمس العماره، امری نیز برای ایجاد تکیه بزرگی در داخل ارگ سلطنتی به دوستعلی خان معیرالممالک صادر کرد.

تکیه دولت